Bugün bir kesim çevre, “Atatürk, çarşafı yasakladı,” “peçeyi kaldırdı,” “kıyafet üzerinden dinsizlik dayattı” gibi iddialarla dolaşıyor. Ortada net olan şu: Bu iddialar ya tarihî kayıtlara bakılmadan yapılan genellemeler ya da ideolojik filtrelerle seçilmiş yorumlardır. Bu makalede şöyle bir duruş alıyorum: Atatürk’ü bu bağlamda “zorla giydirip/giydirmeyen bir düzen kuran” değil, modernleşme sürecinin fikir ve sembol düzeyinde öncülüğünü yapan bir lider olarak görmek gerekir.
Atatürk’ün Kılık-Kıyafet Konusundaki Yaklaşımı
27 Haziran 2023 tarihli bir kaynakta yer aldığı üzere, Atatürk Araştırma Merkezi’nin sayfasında, “1925 yılında gerçekleştirilen Şapka ve Kıyafet Devrimi’yle toplum çağdaş giyim şekline kavuşmuş” ifadesi geçmektedir. Örneğin, Kastamonu ziyaretinde Atatürk, “Turan kıyafetini araştırıp ihya eylemeye mahal yoktur. Medeni ve beynelmilel kıyafet bizim için... layık bir kıyafettir,” şeklinde konuşmuştur. Böylece, Atatürk’ün kıyafet reformunu yalnızca bir “yasal zorunluluk” şeklinde değil, sembolik ve kültürel düzeyde bir değişim olarak da gördüğü anlaşılmaktadır.
Çarşaf/Peçe Ve Yasal Bir Yasak Var mı?
Çok önemli bir nokta: Bu makaleye göre yüzü tamamen örten çarşaf veya peçeyi yasaklayan bir ulusal kanun bulunmamaktadır. Ayrıca, 2009 yılında yayımlanmış bir çalışma, “1930’lu yıllarda anti-peçe/çarşaf kampanyaları lokal düzeyde yürütülmüş, fakat ulusal düzeyde bir kanun çıkarılmamıştır,” demektedir. Özetle: Bazı şehir ve ilçe meclislerinde “peçenin/çarşafın aşırı kapalılığının uygunsuzluğu” gerekçesiyle yerel kararlar alınmış olabilir; ancak genel, merkezi bir yasa değişikliği ile “çarşaf ve peçeyi yasaklama” yapılmamıştır.
“Kanun Teklifi” Olayı
1935 yılında bazı milletvekilleri çarşaf ve peçenin yasaklanması yönünde bir kanun teklifi sunmuş olabilir. Bu konuyla ilgili kaynaklarda şöyle bir ifade bulunur: Yani burada bir teklif olduğu, ancak kabul edilip yasalaşmadığı yönünde kaynaklar vardır.
Osmanlı Döneminden Kıyafet Düzenlemeleri
Reformların yalnızca Cumhuriyet’le sınırlı olmadığı, Osmanlı’da da kılık-kıyafetle ilgili düzenlemeler yapıldığı kaynaklarda geçmektedir. Örneğin: “Osmanlı’da yapılan kılık kıyafete ilişkin reformların erkek giysilerinin biçimsel özelliklerine etkileri” adlı çalışmada bu durum ayrıntılı olarak incelenmiştir. Özetle, “kılık-kıyafet değişimi” Cumhuriyet’le birlikte başlamamış, Osmanlı’nın son dönemlerindeki modernleşme hareketleriyle de ilintili bir süreçtir.
Neden Hâlâ “Yasaklandı” Söylentisi Var?
Bu iddiaların yaygınlığının nedenleri arasında şu etkenler yer alabilir: Birincisi, popüler anlatılarda “kılıf” ve “zorlama” birlikte işlemeye meyillidir; dramatize edilmiş anlatılar yalana dönüştüğünde daha etkili olur. İkincisi, yerel düzeyde alınan bazı kararlar “yasak” olarak algılanmış ve genelleştirilmiş olabilir. Üçüncüsü, ideolojik ya da söylemsel stratejilerde, “Atatürk dinî sembolleri yasakladı” gibi kolay çarpıtılabilir ifadeler tercih edilebilir. Özetle: Belge temelli araştırma, “çatışma” söylemini zayıflatır; çünkü kanun bazında bir yasak yoktur ve “zorla peçe kaldırma” uygulaması yaygın değildir.
Tarih şu gerçeği bize göstermektedir: Atatürk’ün kıyafet reformu bir yasaklar devrimi değil, bir dönüşüm ve sembolik paradigma değişimidir. “Çarşaf/peçe yasağı” şeklinde anılan ulusal bir kanun mevcut değildir. Yerel düzeyde bazı kararlar alınmış olabilir, ama bunlar genel bir “yasak” değildir ve merkezi düzeyde Atatürk tarafından “zorla” yaptırılmış bir eylem olarak belgelenmemiştir. Osmanlı’dan devreden kılık-kıyafet reformları ve Cumhuriyet’in ilk dönem modernleşme adımları bir süreç oluşturmuştur; dolayısıyla “her şey Atatürk’le başladı” söylemi de eksiktir.
Bu nedenle, en inatçı duruşundaki kişi bile bu belgeleri incelediğinde birkaç seçeneğe sahip olur: ya iddiasını gözden geçirmek, ya kaynak sormak ya da gerçeklerle yüzleşmemek. Unutmayın: Tarih, ideolojilerin değil, belgelerin işidir. Spekülasyonlar üretmek yerine, Osmanlı arşivlerine gidip hakikatleri açığa çıkarmak en doğru yoldur.
Yazar: Mustafa Kaplan
Atatürk kılık kıyafet devrimi neden yapıldı, Çarşaf ve peçe yasağı ulusal kanun var mı, Mustafa Kaplan peçe yasağı hakkındaki iddiaları nasıl inceliyor, Şapka ve Kıyafet Devrimi'nin amacı neydi, Osmanlı'da kılık kıyafet reformları var mıydı, Yerel çarşaf yasağı kararları ne zaman alındı.